وضعیت علوم ارتباطات در ایران | شکاف‌ها و گسست‌ها

وضعیت علوم ارتباطات در ایران چگونه است و چالش‌هایی که پیش‌روی این رشته قرار دارد، چه هستند. هادی خانیکی، مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی به واکاوی علمی در این زمینه پرداخت.

به گزارش عطنا، نخستین نشست از مجموعه نشست‌های «گروه مطالعات ارتباطات و فضای مجازی» به همت موسسه مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با همکاری انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات یکشنبه، ۹ آذر به صورت برخط (آنلاین) برگزار شد.

منظومه ارتباطات در ایران

 هادی خانیکی، استاد و مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی به تشریح «وضعیت علوم ارتباطات در ایران» پرداخت که از دید او بحث را باید از این زاویه دنبال کرد که علوم ارتباطات چه نقشی در دیگر علوم دارد. در زیر مهمترین موارد مطرح شده در صحبت‌های هادی خانیکی آمده است:

هر چقدر منظومه ارتباطات تکمیل شود، می‌‌تواند عیب‌ و‌ نقص حوزه‌های دیگر را هم بپوشاند. مقالۀ «سیر تحول روزنامه‌نگاری در ایران» از مرحوم کاظم معتمدنژاد (پدر علوم ارتباطات ایران) و مقاله‌های «روزنامه‌نگاری به مثابه دانش و فن»، «بازخوانی ارتباطات درایران» و «شکاف‌های آموزش علمی‌ ‌و روزنامه‌نگاری تجربی در ‌ایران» نوشتۀ بنده (هادی خانیکی) نیز در این زمینۀ تکمیل‌ کننده بحث هستند.

آموزش ارتباطات در ایران

از آغاز فعالیت طرح آموزش روزنامه‌نگاری تاکنون ۸۰ سال می‌‌گذرد. تحقیقاتی که توسط مهدی محسنیان راد (استاد علوم ارتباطات) در سال ۱۳۷۲ انجام شده، نشان می‌‌دهد روزنامه‌نگاری فاقد آموزش لازم بوده است. آموزش حرفه‌ای و تخصصی ارتباطات در ایران دیرتر از کشورهای پیشرفته غربی و حتی در قیاس با کشورهای منطقه است. در‌ ایران آموزش روزنامه‌نگاری به صورت پراکنده است و می‌تواند به چهار مرحله کلاس درس روزنامه‌نگاری در موسسه و کلاس آزاد  منتهی شود اما در دانشگاه علامه‌ طباطبایی و دیگر دانشگاه‌ها نیز به صورت دانشگاهی تدریس می‌شود.

چهرۀ شاخص علوم ارتباطات در دهه۵۰ شمسی، کاظم معتمدنژاد در دانشکده علوم ارتباطات است، وی مسئله ارتباط را در ضعف آموزش می‌دید و تمرکز خود را روی آموزش‌های ارتباطات در ایران گذاشت، تاکید او به نوعی وفاداری به آموزش کلاسیک با تمرکز به وسایل ارتباطات جمعی بود.

چهره بعدی مرحوم مجید تهرانیان (استاد اقتصاد سیاسی دانشگاه هاروارد) است که تمرکز پژوهشی خود را در این عرصه روی «آموزش ارتباطات» گذاشت و با تأسیس «پژوهشکدۀ علوم ارتباطات و توسعه ملی ‌ایران» در دهه ۵۰ پژوهش‌هایی عمیق و کاربردی را به سرانجام رساند.

ارتباطات در دانشگاه‌های ایران

در دفترچه کنکور به‌جز دانشگاه‌های آزاد، ۱۰ رشته دانشگاه در دوره کارشناسی در کشور ما وجود دارد. بیشترین گسترش در دوره کارشناسی ارشد است که بدون آزاد و علمی-کاربردی ۴۶ دانشگاه‌ این دوره را برگزار می‌کنند. در مقطع دکتری ۶ رشته دانشگاه عمدتا تهران و قم هستند.

سال 1394 دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی از دانشکده علوم اجتماعی مستقل شد. ما در سال، 13۹۸ هشت نفر دانش‌آموختۀ دکتری داشتیم، ‌ ۱۰۷ نفر کارشناسی ارشد و ۱۴۰نفر کارشناسی.

گسست‌ها در علوم ارتباطات

شکاف و گسست‌هایی در ارتباطات وجود دارد که باید با آموزش حرفه‌ای برطرف شود. بیشترین گسست در این‌باره بخش آموزش روزنامه‌نگاری است. در ‌ایران ‌این شکاف و گسست‌ها بسیار است؛ کارشناسان و مدیران ارتباطی در کجا آموزش می‌‌بینند؟ از سال ۱۳۱۹ شکاف‌هایی وجود داشته است و پژوهش‌هایی هم انجام شده اما ‌این مسئله مقصرش تنها دانشگاه‌ها نیستند. عوامل برون سازمانی مثل تمرکزگرایی قدرت سیاسی و ضعف جامعه مدنی نیز تاثیرگذار هستند و شکاف بین آموزش متوسطه و عالی و حوزه سیاست‌گذاری. شکاف‌ها به سطح آموزش متوقف نشده و به فعالیت در نهادهای واسطه هم اختصاص دارد.

تأثیر و تأثر کرونا و ارتباطات

ما باید ارتباطات را به‌ خاطر شرایطی که به آن قالب است در معرض تغییر قرار دهیم، وقتی به کرونا توجه کنیم می‌‌بینیم که ارتباطات چقدر مهم شده است. بعد از کرونا، شهروندان در خانه ماندند و فرهنگ و دانش نقش ارتباطی گرفتند؛ آموزش مجازی، فرهنگ و هنر جدید، اقتصاد جدید، اقتصاد دیجیتال از این قبیل است با اینکه قبل از کرونا هم مسئله جهانی‌شدن باعث تغییراتی شد. در دوران کرونا، رشته‌ها، درس‌ها، دانشگاه‌ها، جامعه و فرهنگ در معرض تغییراتی هستند که در حوزۀ اختیار علوم ارتباطات است.

در این میان حوزه واقعیت مجازی، هوش مصنوعی، کلان‌داده‌ها، پلتفرم‌ها و حد تعیین‌کنندگی داده‌ها از جمله موضوعاتی هستند که باید مورد توجه قرار گیرد.

تاسیس رشته ارتباطات سلامت

 در شرایط امروز ایران تاکید من به برجسته سازی حوزه ارتباطات سلامت است که به دلیل شیوع کرونا و ابعاد مختلف آن باید مورد توجه قرار گیرد. ما در شرف تاسیس رشته ارتباطات سلامت با همکاری دانشگاه شهید بهشتی هستیم و امیدواریم تا سال ‌آینده بتوانیم دانشجو بگیریم.

چالش‌های پیش روی علوم ارتباطات

درباره موضوعات و حوزه تعلیمی ‌‌و مطالعاتی باید پژوهش‌هایی انجام شود. در دوره شتاب در حوزه اجتماعی هستیم، آموزش ارتباطات یک حوزه تک‌ساحتی نیست و چند وجهی است و یک وجه پژوهش و یک وجه مسئله ‌محور و پیوند با فهم مسائل اجتماعی است.

پیوستگی دانشگاه با نهادهای اجرایی

در حوزه ارتباطات با توجه به توسعه جهان و ‌اینترنت ما نیاز به مطالعات جدی و سازمان‌مند داریم. باید پروژه‌های پژوهشی مشترک انجام گیرد چراکه جامعه ارتباطی با کندی در حال تغییر است. ما نیاز به بازنگری در برنامه‌های درسی و تحولاتی در حوزه مطبوعاتی داریم. باید آموزش‌های مجازی و غیرمجازی تلفیق و حوزه‌های نظری کاربردی به هم نزدیک شود.

تهیه و تنظیم: مرضیه هاشمی